Hình thức sonata là gì? - Leonard Bernstein - Website Nhạc Cổ Điển

Hình thức sonata là gì? – Leonard Bernstein

(Phát hành lần đầu trên sóng truyền hình của CBS ngày 6/11/1964)

Leonard Bernstein:

Thật tuyệt vời khi quay trở lại với các cháu, sau những gì mà chú hi vọng là một kỳ nghỉ hè thư thái và thoải mái, và vì các cháu trông tươi tỉnh và sẵn sàng để làm việc, chú đã chọn một chủ đề thực sự khó cho chương trình mở màn này.

Chúng ta sẽ tìm hiểu về một thứ xưa cũ đáng sợ gọi là hình thức sonata. Chú đã né tránh chủ đề này trong những năm qua, không phải vì nó khó, mà bởi vì đã có quá nhiều lời nói về nó trong các lớp học thưởng thức âm nhạc, nơi mà hình thức sonata thường kết thúc như kiểu một bản đồ chỉ đường với những từ ngữ xa lạ như “phần trình bày”, “phần tái hiện” và những thứ khác tương tự. Nhưng chú hi vọng vào cuối buổi nói chuyện ngày hôm nay, khái niệm về từ sonata sẽ có nhiều ý nghĩa hơn thế đối với các cháu.

Đây là cách mà bọn chú sẽ làm điều đó. Bọn chú bắt đầu bằng cách chơi cho các cháu nghe chương I bản giao hưởng giọng Đô trưởng vĩ đại của Mozart – bản giao hưởng cuối cùng mà ông đã sáng tác – được biết đến với tên gọi Jupiter. Chú sẽ không nói trước bất kỳ điều gì về nó, bọn chú sẽ chỉ chơi nó để các cháu thích thú. Sau đó, vào cuối chương trình, bọn chú sẽ chơi lại nó cho các cháu, và lúc đó, chú hi vọng các cháu sẽ nghe bằng đôi tai mới của mình.

Nhưng các cháu hẳn đang ngạc nhiên là tại sao bọn chú lại chơi một bản giao hưởng trong một chương trình về sonata. Ồ, câu trả lời đơn giản thôi: một bản giao hưởng cũng là một bản sonata. Các cháu thấy, một bản sonata là một tác phẩm, thường có nhiều chương, có một hình thức âm nhạc cơ bản nhất định; và khi hình thức đó được sử dụng trong một tác phẩm có nhạc cụ độc tấu, như piano, violin hoặc flute hoặc một nhạc cụ độc tấu với piano đệm, tác phẩm đó được gọi là sonata.

Bây giờ, khi cũng hình thức đó được sử dụng cho một tác phẩm có ba nhạc cụ, nó gọi là tam tấu; bốn nhạc cụ: tứ tấu; năm nhạc cụ: ngũ tấu và cứ như vậy. Nhưng khi hình thức đó được sử dụng cho một dàn nhạc đầy đủ, nó được gọi là một bản giao hưởng. Đơn giản phải không. Một bản giao hưởng đơn thuần là một bản sonata cho dàn nhạc. Và đó là tất cả những gì chú nói với các cháu vào lúc này. Và giờ các cháu chỉ việc ngồi xuống và thưởng thức chương I rực rỡ của bản giao hưởng Jupiter của Mozart.

[Dàn nhạc: Mozart – Giao hưởng Jupiter]

Bây giờ chúng ta đã có được niềm vui thuần khiết khi nghe tác phẩm tuyệt diệu này của Mozart, giờ hãy làm việc và tìm hiểu tại sao thứ âm nhạc đó lại mang đến cho chúng ta niềm vui thích đến như vậy. Điều khiến chúng ta quan tâm nhất ngày hôm nay là hình thức của nó – hình dáng âm nhạc của tác phẩm. Các cháu biết đấy, hình dáng của một tác phẩm âm nhạc là thứ khó nắm bắt nhất đối với mọi người; họ có thể nhớ giai điệu, tiết tấu một cách dễ dàng – thậm chí cả hoà thanh và đối âm. Nhưng hình thức thì khó hiểu hơn bởi vì nắm bắt hình thức của một tác phẩm có nghĩa là nhìn thấy tất cả mọi thứ cùng một lúc, hoặc chú có thể nói là nghe thấy tất cả trong cùng một thời điểm, điều này dĩ nhiên là không thể bởi vì âm nhạc diễn ra theo thời gian thay vì không gian. Vậy làm thế nào các cháu có thể nghe thấy tất cả trong cùng một lúc? Các cháu có thể nhìn thấy hình dáng của một bức tranh, một nhà thờ, ít hay nhiều trong cùng một thời điểm bởi vì hình dáng của chúng tồn tại trong không gian. Hay các cháu nhìn lên sân khấu này chẳng hạn, các cháu thấy toàn bộ hình dáng của nó ngay lập tức và các cháu có thể thích thú với sự đối xứng và cân bằng của nó.

Nhưng với một tác phẩm âm nhạc, cần mất thời gian để nghe ra được hình thức của nó; các cháu phải ghi nhớ trong đầu tất cả các nốt nhạc các cháu vừa nghe trong khi lại phải nghe những nốt nhạc mới, cho đến khi tác phẩm kết thúc, tất cả chúng chồng chất lên nhau thành một hình thức liên tục. Có thể điều đó nghe có vẻ bất khả thi, nhưng không phải vậy. Tất nhiên, nó cũng không dễ dàng. Tất nhiên nếu như các cháu biết trước một chút về hình thức (chẳng hạn như các cháu biết tác phẩm này ở hình thức sonata), tất cả sẽ trở nên dễ dàng hơn nhiều, bởi vì các cháu hầu như có thể dự đoán được hình thái âm nhạc nào sẽ diễn ra. Đó là tất cả những gì chúng ta sẽ làm bây giờ, tìm hiểu xem hình thức sonata là gì.

Từ sonata nguyên thuỷ có nghĩa đơn giản là một tác phẩm âm nhạc. Nó đến từ một từ Latin sonare, phát ra âm thanh; vì vậy sonata là bất kỳ cái gì có âm thanh được phát ra bằng nhạc cụ, trái ngược với cantata, có nghĩa là bất kỳ cái gì được hát lên (từ một từ Latin, cantare, hát).

Nhưng chỉ trong khoảng hai trăm năm trở lại đây, từ sonata đã có được một nghĩa đặc biệt, được miêu tả là hình thức của một tác phẩm, và đặc thù, chương đầu tiên của một tác phẩm. Và hình thức chương đầu tiên này, được biết đến là hình thức sonata, đã đặt nền móng cho thể loại giao hưởng như chúng ta đã biết vào thời điểm đó, khoảng hai trăm năm ngay trước thế kỷ 20 của chúng ta.

Làm sao chúng ta có thể giải thích được sự phổ biến và phát triển to lớn của hình thức sonata này trong hai trăm năm. Điều gì khiến nó rất được ưa chuộng, rất trọn vẹn? Thực sự có hai điều: điều đầu tiên, ba phần cân bằng hoàn hảo, hãy ghi nhớ điều đó và thứ hai, sự hấp dẫn trong các yếu tố tương phản của nó. Cân bằng và tương phản – trong hai từ này, chúng ta sẽ có được những bí mật chính của hình thức sonata.

Đầu tiên hãy xem thiết kế của ba phần đó; đây là thứ mà chúng ta có thể nhìn thấy xung quanh mình. Hãy nghĩ về một chiếc cầu với hai ngọn tháp lớn ở hai bên bờ sông, với nhịp cầu kết nối chúng quét qua mặt nước. Đó là một hình thức ba phần. Một. Hai. Ba. Chắc hẳn tất cả các cháu đều cảm thấy hài lòng và thích thú khi đến nhìn một cấu trúc ba phần như vậy. Hoặc hãy nghĩ về một cây du, với thân cây của nó ở giữa và các cành có hình dáng chiếc ô cong ra ở hai bên. Đó là một cấu trúc ba phần khác. Hoặc cấu trúc ba phần cân bằng của một khuôn mặt người, với phần chính giữa của mũi và miệng, và hai phần mắt và tai đối xứng như soi gương. Lại là hình thức ba phần, một, hai, ba.

[Tới bên piano]

Tất nhiên bây giờ bất kỳ hình thức cơ bản và tự nhiên nào cũng phải tự nhiên như trong âm nhạc. Và giờ là như vậy; hình thức đơn giản nhất của một bài hát thường là hình thức ba phần. Lấy một giai điệu nhà trẻ quen thuộc mà tất cả chúng ta đều biết là bài Twinkle, Twinkle, Little Star. Đây là phần đầu tiên, chẳng hạn, chúng ta gọi là phần A;

[Chơi piano: Twinkle, Twinkle, Little Star]

sau đó là phần giữa, chúng ta gọi là phần B

[Chơi piano: Twinkle, Twinkle, Little Star]

và cuối cùng là trở lại phần đầu tiên A

[Chơi piano: Twinkle, Twinkle, Little Star]

Và bài hát kết thúc. Đó rõ ràng, chính xác là một dạng ba phần A,B,A.

Và bây giờ hãy xem cấu trúc đơn giản nhỏ bé này phát triển ra sao khi được sử dụng trong một bài hát dài hơn một chút, chẳng hạn trong một bài hát pop hiện đại. Trên thực tế, hầu hết các giai điệu pop đều tuân theo hình mẫu ABA này rất nghiêm ngặt. Điều khác biệt duy nhất ở đây – và quan trọng – như các cháu sẽ thấy sau đó – thường là phần A đầu tiên sẽ được lặp lại ngay lập tức, trước khi phần B xuất hiện, vì vậy, hình mẫu thực sự sẽ là A-A-B-A, thay vì chỉ là A-B-A. Nhưng nó vẫn được thực hiện giống như hình thức ba phần A-B-A, chỉ là phần đầu tiên được chơi 2 lần liên tục. Hãy chơi một giai điệu pop, thực tế là một giai điệu điển hình của Beatles, và xem điều gì sẽ xảy ra. Đầu tiên là phần A

[Hát: Lennon/McCartney – And I Love Her]

Đó là phần A. Bây giờ điều gì sẽ xảy ra? Phần A được lặp lại một cách chính xác.

[Hát: Lennon/McCartney – And I Love Her]

Đó là kết thúc của phần A được lặp lại. Phải không? Phải. Bây giờ đến phần B tương phản.

[Hát: Lennon/McCartney – And I Love Her]

Chú nghĩ đó là cách mà nó diễn ra. Đó là phần B và điều này đưa chúng ta trở lại phần A trong tất cả ánh hào quang của nó.

[Hát: Lennon/McCartney – And I Love Her]

Chà, đó là một bước tiến nhỏ từ Twinkle, Twinkle, Little Star, nó nhỏ, những vẫn là một bước tiến. Nó phát triển về kích thước và có thêm một đặc điểm sang trọng – sự lặp lại của phần A mà Twinkle, Twinkle, Little Star không có. Bây giờ chúng ta hãy theo dõi sự phát triển của một bài hát ba phần lớn hơn nữa, được mở rộng thành một aria opera lớn – ví dụ một aria nổi tiếng trong vở Carmen được hát bằng một cô gái khác, Micaela. Ở đây có một chút phức tạp hơn. Nó không thực sự được chia tách thành một A-B-A rõ ràng nhưng chú có thể chắc rằng các cháu vẫn có thể theo dõi được hình thức ba phần của nó, cũng dễ dàng như bài hát của Beatles; phần đầu ngọt ngào, trữ tình, phần giữa kịch tính và hào hứng hơn và trở về phần đầu êm ả. Và người sẽ hát cho chúng ta là cô Veronica Tyler, người đã lần đầu ra mắt trên tivi trong một buổi Hoà nhạc dành cho những người trẻ tuổi vài năm trước. Chúng ta vui mừng khi cô trở lại cùng chúng ta với aria Micaela trong vở opera Carmen.

[Dàn nhạc: Bizet – Carmen: aria Micaela]

Chà, bây giờ chúng ta đã học được cách nhận biết hình thức một bài hát ba phần, và chú chắc chắn là chúng ta đã làm được, chú nghĩ chúng ta đã sẵn sàng để quyết tâm tìm hiểu chính hình thức sonata. Bởi vì một chương sonata điển hình thực sự chỉ là một phiên bản mở rộng hơn của hình thức ba phần, ngay cả với sự cân bằng của hai phần A ở hai bên phần B ở chính giữa. Và đây là nơi mà tấm bản đồ đường phố khó chịu đó xuất hiện – chú xin lỗi nhưng chúng phải làm như vậy: phần đầu tiên, hoặc phần A được gọi là phần trình bày: đây là nơi mà các chủ đề của chương nhạc xuất hiện lần đầu tiên – hoặc được bộc lộ, vì vậy: nó được gọi là phần trình bày. Theo sau đó là phần B, là nơi mà một hoặc một vài hoặc tất cả các chủ đề được phát triển theo những cách khác nhau; và vì vậy nó được gọi là phần phát triển. Và cuối cùng, như các cháu mong đợi, chúng ta có phần A được tuyên bố quay trở lại; và phần ba này được gọi – hãy coi chừng! – phần tái hiện. Ồ, thật là một từ khó nuốt đây. Thực sự thì chú cũng không quá say mê các từ đó nhưng chúng ta phải làm gì bây giờ? Chúng ta phải dùng những từ ngữ được sử dụng phổ biến nhất để hiểu; vì vậy chú đoán chúng ta sẽ mắc kẹt với những từ này: trình bày, phát triển và tái hiện cho A-B-A của chúng ta.

Nhưng bất kể chúng ta sử dụng g từ ngữ nào, khái niệm về ba phần vẫn rõ ràng và đơn giản; cảm giác cân bằng chúng ta có từ hai phần tương tự nhau nằm ở hai bên của phần phát triển trung tâm, như hai tai nằm ở vị trí cân bằng so với mũi. Nhưng các cháu nhớ rằng chú đã nói có hai bí mật chính của một sonata: cân bằng và tương phản. Và khái niệm của sự tương phản cũng quan trọng như khái niệm khác về sự cân bằng, đó là điều mang lại cho hình thức sonata sự kịch tính và hào hứng.

[Tới bên piano]

Bây giờ thì sự tương phản này diễn ra như thế nào? Chú sẽ chỉ cho các cháu; và ở đây chúng ta phải tìm hiểu về kỹ thuật trong vòng một, hai phút. Những chú chắc rằng các cháu sẽ không bận tâm về điều đó; bởi vì những gì chú sắp chỉ cho các cháu bây giờ là rất quan trọng – trên thực tế đây là gốc rễ cho toàn bộ quá trình diễn biến của sonata. Và đó là cảm giác của khoá nhạc hoặc giọng điệu. Hầu hết âm nhạc chúng ta nghe được viết ở giọng này hay giọng khác; không nhiều âm nhạc hoà tấu được viết vào thời buổi này, nhưng hầu hết thứ âm nhạc mà các cháu có thể nghe đều được viết ở một giọng nào đó. Chẳng hạn như, bài hát Beatles chúng ta chơi lúc nãy ở giọng:

[Hát: Lennon/McCartney – And I Love Her]

Đó là Pha trưởng. Nhưng cũng có thể ở Son trưởng.

[Hát: Lennon/McCartney – And I Love Her]

Hoặc cũng có thể ở Đô trưởng

[Hát: Lennon/McCartney – And I Love Her]

hoặc bất kỳ trong 12 giọng trưởng khác nhau. Không phải 12 giọng khác nhau, mà toàn bộ 12 giọng. Nhưng bất kỳ giọng nào trong đó – hãy lấy giọng Đô trưởng – các cháu sẽ cảm thấy một nốt nhạc chính, trung tâm hoặc đĩa nhà (home plate trong bóng chày), là nơi âm nhạc thuộc về, bắt đầu từ đó và quay trở về đó. Nốt nhạc chính đó gọi là chủ âm.

[Chơi nhạc]

Chủ âm là nốt nhạc đầu tiên trong thang âm.

[Chơi nhạc]

Và hợp âm chủ là hợp âm xây dựng trên nốt nhạc đó.

[Chơi nhạc]

Tất cả những nốt nhạc trong thang âm cũng đều có tên; nhưng chú sẽ không làm phiền các cháu về chúng nữa trừ ngoại lệ này, mà chú muốn các cháu ghi nhớ: âm át. Đó là tên gọi nốt thứ năm của bất kỳ âm giai nào.

[Chơi nhạc và đếm]

1, 2, 3, 4, 5 – ở giọng Đô trưởng thì nốt thứ năm sẽ là Son

[Chơi nhạc]

và hợp âm át là hợp âm được xây dựng trên nốt này.

[Chơi nhạc]

Đó là âm át. Bây giờ đến sự kiện chính – làm sao hai giọng trung tâm này, chủ âm và âm át, lại liên quan đến nhau. Nếu chú chơi hợp âm chủ và hợp âm át, theo thứ tự đó, các cháu cảm thấy thế nào?

[Chơi nhạc]

Có một cái gì đó chưa kết thúc, chưa được giải quyết phải không? Các cháu cảm thấy một sự thôi thúc mãnh liệt trở lại với chủ âm, nơi các cháu bắt đầu, đúng không nào?

Được thôi, hãy chơi theo thứ tự ngược lại, từ hợp âm át đến hợp âm chủ

[Chơi nhạc]

và các cháu cảm thấy thoả mãn, phải không? Như các cháu thấy, chủ âm như một thỏi nam châm; các cháu có thể rời khỏi nó, đi tới tất cả những hợp âm khác

[Chơi nhạc]

giọng khác, hoặc những giọng trung tâm khác, nhưng ở đoạn kết, chủ âm luôn kéo các cháu quay về.

[Chơi nhạc]

Và từ lực kéo từ tính này, đi khỏi đó và trở về chủ âm, hình thức sonata cổ điển được xây dựng. Đó là nơi mà sự kịch tính xảy ra, sự căng thẳng – trong sự tương phản của các giọng này với các giọng khác. Hãy nhìn xem điều này hoạt động như thế nào trong một bản nhạc thực sự của Mozart.

Nhà soạn nhạc sẽ bắt đầu bản sonata của mình một cách tự nhiên ở chủ âm, và chủ đề mở đầu của ông sẽ ở giọng này, trong bản sonata nổi tiếng giọng Đô trưởng của Mozart. Đây là chủ đề chính.