Trong bối cảnh biến đổi khí hậu đe dọa ngành cà phê, loài cà phê hiếm Coffea stenophylla chưa được nhìn thấy trong tự nhiên kể từ năm 1954 đang trở thành niềm hy vọng mới. Năm 2018, trưởng nhóm nghiên cứu cà phê tại Vườn Thực vật Hoàng gia Kew (London) Aaron Davis đã dán “tờ rơi truy nã” khắp Sierra Leone để tìm kiếm loài cây này, vốn được ghi nhận có khả năng chịu hạn và nhiệt – những đặc tính quý giá trong một thế giới ngày càng nóng và khô.
Mỗi ngày, thế giới tiêu thụ khoảng 2 tỷ tách cà phê với mức độ phổ biến khác nhau giữa các khu vực. Người Mỹ uống trung bình 3 tách/ngày, trong khi Phần Lan và Luxembourg dẫn đầu châu Âu, theo Statista. Ở châu Phi, Ethiopia có văn hóa cà phê sâu đậm, nhưng các nước trồng cà phê khác ít tiêu thụ. Tại Mỹ Latinh, Brazil uống gấp đôi Colombia, còn châu Á và Úc chuộng trà hơn, theo International Coffee Organization.
Hương vị cà phê phức tạp với tới 1.200 hợp chất dễ bay hơi, phụ thuộc vào giống cây, môi trường, thời tiết, cách rang và thậm chí màu sắc tách uống – tách trắng khiến cà phê đậm hơn, tách thủy tinh làm vị ngọt hơn, theo Food Chemistry. Tuy nhiên, ngành cà phê toàn cầu đang đối mặt với khủng hoảng do biến đổi khí hậu. Theo nghiên cứu năm 2014 của Christian Bunn tại Trung tâm Nông nghiệp Nhiệt đới Quốc tế (Colombia), đến năm 2050, diện tích đất phù hợp để trồng cà phê có thể giảm một nửa. Việt Nam, nước sản xuất cà phê lớn thứ hai, chứng kiến sản lượng giảm 20% năm 2023.
Hiện nay, 99% cà phê thế giới đến từ hai loài: Coffea arabica (thơm ngon, phức tạp nhưng dễ bị tổn thương) và Coffea canephora (robusta, đắng, rẻ, chịu đựng tốt hơn). Arabica cần độ cao trên 1.000 mét, nhiệt độ mát và lượng mưa dồi dào (tương đương 1.500 mm/năm), trong khi robusta chịu được điều kiện khắc nghiệt hơn nhưng vẫn cần mưa đúng thời điểm. Tuy nhiên, cả hai loài đang gặp khó khi hạn hán kéo dài và mưa thất thường phá vỡ chu kỳ ra hoa, theo Reuters.
Coffea stenophylla được ghi nhận lần đầu năm 1834 tại Sierra Leone, nổi bật với khả năng chịu nhiệt, hạn và phát triển ở vùng đất thấp – khác với arabica cần độ cao lớn. Theo các tài liệu cổ từ năm 1925 của Ralph Holt Cheney, hạt stenophylla có hương vị “vượt trội” so với các loài khác, được mô tả là “tinh tế” và ngon hơn arabica thượng hạng, theo Kew’s Herbarium. Tuy nhiên, đến giữa thế kỷ 20, stenophylla biến mất khỏi các đồn điền, có thể do sự phổ biến của robusta năng suất cao, theo Jeremy Haggar từ Đại học Greenwich.
Aaron Davis tin rằng stenophylla có thể là giải pháp cho ngành cà phê. Nó không chỉ thay thế arabica ở các vùng quá nóng mà còn được dùng để lai tạo giống mới, kết hợp khả năng chống chịu và hương vị tuyệt hảo. Theo nghiên cứu của Davis, 60% loài cà phê hoang dã đang đối mặt nguy cơ tuyệt chủng do mất môi trường sống và biến đổi khí hậu, khiến việc bảo tồn các loài như stenophylla trở nên cấp bách, theo Nature.
Năm 2018, Aaron Davis khởi động chiến dịch tìm kiếm stenophylla tại Sierra Leone. Ông tạo tờ rơi “Bạn có thấy cây này không?” với hình ảnh lá stenophylla – có đầu nhọn giống nanh rắn. Đồng nghiệp Daniel Sarmu đi xe máy khắp các con đường đất đỏ, phát tờ rơi cho nông dân, nhưng không ai nhận ra cây này. Sau nhiều ngày thất bại, Davis quyết định tự mình khám phá rừng Sierra Leone, áp dụng kỹ thuật tìm kiếm từ nhà thực vật học Madagascar Franck Rakotonasolo: nhận diện cấu trúc đặc trưng của cây cà phê – thân thẳng, cành xòe ngang, theo Kew’s Journal.
Tại Khu bảo tồn rừng Kasewe, sau nhiều giờ leo đồi, nhóm của Davis tìm thấy một cây stenophylla nhỏ bé, không hoa, không quả. “Cảm giác thật tuyệt vời, nhưng cũng hơi buồn,” Haggar chia sẻ, vì chỉ có một cây duy nhất, không đủ để nhân giống, theo Smithsonian Magazine. Trong những tháng sau, nhóm tìm thêm được vài cây khác và thu thập đủ hạt để rang 9 gram cà phê vào năm 2020. Hương vị của stenophylla khiến Davis kinh ngạc: ngọt ngào, với hậu vị đào, hoa nhài, sô-cô-la và siro cơm cháy, tương đương arabica Rwanda bourbon cao cấp, theo Coffee Science.
Dù có hương vị tuyệt vời và khả năng chống chịu khí hậu, stenophylla đối mặt với hạn chế lớn: năng suất thấp, một lý do có thể khiến nó bị lãng quên thế kỷ trước. Theo Davis, stenophylla khó trở thành loài chủ đạo trong tương lai gần, nhưng có thể được lai tạo với các giống khác để tạo ra giống mới bền bỉ hơn. Benoît Bertrand từ CIRAD (Pháp) cho rằng các loài hoang dã như stenophylla là “kho gene” quý giá, đặc biệt khi lai với loài như Coffea racemosa (chống sâu bệnh, hạt nhỏ) hoặc Coffea sessiliflora (chịu hạn), theo Agronomy Journal.
Hiện tại, Davis và Haggar đang chăm sóc 8.000 cây stenophylla tại Sierra Leone, chờ thu hoạch vào năm 2025. Tuy nhiên, ông thận trọng: “Chúng tôi chưa biết năng suất, khả năng chống sâu bệnh, hay lợi nhuận cho nông dân,” theo National Geographic.
Be the first to comment